شماره 178 نشریه تحلیلی بصائر منتشر شد؛

 دفاع مقدس

 و گونه‌شناسی تاثیرات آن بر هویت ملی

چکیده:

 1- این روزها که دشمنان در پرتو جنگ ترکیبی در صدد تغییر ارزش‌های ملی و اسلامی از جمله هویت ملی ایرانیان مسلمان و غیور هستند، ایام گرامی‌داشت هفته دفاع مقدس فرصت مغتنمی است تا با جهاد تبیین بتوانیم به واکاوی ابعاد و زوایای مختلف هفته دفاع مقدس بپردازیم. از جمله مهمترین این ابعاد و به تعبیری از جمله مهمترین درس‌ها و دستاوردهای دفاع مقدس ملت ایران در دوران جنگ تحمیلی هشت ساله عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، حفظ و تقویت هویت ملی و اسلامی بوده است.

2- هویت به عنوان یکی از پیچیده‌ترین و دشوارترین مفاهیم علوم اجتماعی همواره در معرض تغییر و دگرگونی بوده است. انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی در دوران دهه اول انقلاب که فرهنگ دفاع مقدس را ایجاد کرد، نقش بسزایی در شکل گیری هویت جدید بین مردم ایران داشته است. از تأثيرات شگرف جنگ تحمیلی و فرهنگ دفاع مقدس بر هويت ملي ايرانيان، تحكيم وحدت و افزايش انسجام ملي بود. در سايه‌ي استراتژي دفاع مردمي، گرايش‌هاي ملي در دفاع از وطن تشديد گرديد و از سوي ديگر تضادهاي مذهبي و قومي در ايران كاهش يافت.

3- از سوی دیگر، آن‌چه در كارنامه‌ي دفاعي ملت ايران، چهار سده گذشته از دفاع مقدس تا کنون را از 25 جنگ ديگر متمايز و برجسته مي‌نمايد، ناكامي دشمن در دستيابي به اهداف تجاوزطلبانه‌اش مي‌باشد. با بررسي تاريخ ايران و تهاجم بيگانگان از جنگ چالدران تا 31 شهريور 1359، آن‌چه در حماسه‌ي دفاع مقدس به كارآمدترين شكل به نتيجه رسيده است، درايت و تدبير رهبري هوشمندانه و مقتدرانه‌ي امام خميني(ره) در خلق استراتژي بسيج مردمي و عملياتي كردن راهبرد دفاع مردمي در جنگ با عراق بود كه علي‌رغم سَرخوردگي ملت ايران از شكست‌هاي متعدد نظامي، تجزيه و حقارت سياسي و وادادگي فرهنگي در برابر بيگانگان مهاجم، شكست‌ناپذيري ايران به رخ دشمنان كشيده شد و ايران به كانون مقاومت نظامي توده‌ها، زايش فرهنگ پايداري و بازسازي معنوي تبديل گرديد.

4- امروز هم اگر ملت ایران اراده نماید در جنگ ترکیبی و شناختی تحمیلی از سوی دشمنان شکست خورده در جنگ سخت دیروز پیروز میدان باشد، لازم است همان مولفه‌های قدرت، درس‌های ایمان، باور، ایثار و شهادت‌طلبی و دستاوردهای دوران دفاع مقدس را در درون خود؛ اولا نهادینه نماید، ثانیا به نسل حاضر و آینده این ارزش‌ها را منتقل نماید و ثالثا، امروز هم آنها را در سبک زندگی متحول شده خود به کار ببندد تا بتواند از جبهه ترکیبی و شناختی هم دشمن را با ناکامی مواجه سازد.

مقدمه:

جنگ یکی از پیچیده ترین پدیده های اجتماعی است که جوامع را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد و تاثیر آن، تمام عرصه های حکمرانی و نهادهای اجتماعی را در برمی گیرد. از طرفی، هویت نیز به عنوان یکی از پیچیده ترین و دشوارترین مفاهیم علوم اجتماعی می باشد که همواره در معرض تغییر و دگرگونی است. انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی در دوران دهه اول انقلاب بدون تردید نقش بسزایی در شکل گیری هویت جدید بین مردم ایران داشته است.

جنگ تحمیلی در عرصه های گوناگون با ایجاد سازه های ارزشی جدید همچون تحول درونی، معنویت‌گرایی، ایثار و  فرهنگ شهادت طلبی و از جان گذشتگی، عزت و افتخار، رضایت و اعتماد، امید و پیشرفت، الگوپذیری، وطن‌دوستی و حمیت ملی، بسیج ملی و انسجام سیاسی، همبستگی و اتحاد ملی، شناخت دشمن و تسلیم ناپذیری در مقابل دشمن و رویکرد عدالت محورانه، مقاومت و پایداری، مبارزه با نظام سلطه و پشتیبانی از مستضعفان، همدلی و همراهی، خودباوری و تغییر مفهوم قدرت از سخت‌افزاری به نرم‌افزاری، توانست فضای ذهنی مشترکی را بین مردم ایران شکل دهد و منجر به شکل‌گیری هویت جدیدی بین آنها شود. با در نظر گرفتن ساختار جامعه ‌شناختی هویت، می‌توان به ابعاد اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، دینی، فرهنگی و ادبی رسید.

این روزها که دشمنان در پرتو جنگ ترکیبی در صدد تغییر ارزش‌های ملی و اسلامی از جمله هویت ملی ایرانیان مسلمان و غیور هستند، ایام گرامی‌داشت هفته دفاع مقدس فرصت مغتنمی است تا با جهاد تبیین بتوانیم به درس‌ها و دستاوردهای هفته دفاع مقدس بپردازیم. از جمله مهمترین این دستاوردها، حفظ و تقویت هویت ملی و اسلامی بوده است. از این‌رو، در این مطلب تلاش می‌شود تاثیرات جنگ تحمیلی بر هويت ملي ایرانی مورد واکاوی قرار ‌گیرد.

مفهوم‌شناسی هویت و شاخص‌هاي هويت ملي ايرانيان

هر ملت و جامعه‌اي داراي ويژگي‌ها و اختصاصاتي است كه باعث تمايز آن از ساير ملل مي‌شود. اين كه افراد جامعه خود را «كه» يا «چه» بدانند و در برابر آن احساس تعهد و تكليف كنند، در واقع هويت(Identity ) آنان را تشكيل مي‌دهد. اگر «هويت» را شناخت مردم از «خود» و تمايز از «ديگران» بدانيم، مي‌توان گفت هويت ملي، «احساس تعلق وفاداري به عناصر و نمادهاي مشترك در اجتماع ملي و در بيان مرزهاي تعريف‌شده سياسي است». بنابراين همان گونه كه هويت يك فرد «چه كسي بودن»، با نام و ويژگي‌هاي خاص شناسنامه‌اي شناسانده مي‌شود، شخصيت ملي ويژه كه با پديده‌هاي مشتركي چون دين مشترك، زبان مشترك، خاطرات مشترك، برخي ديدگاه‌هاي اجتماعي مشترك، سرزمين سياسي مشترك، آداب و سنن و ادبيات و فولكلور مشترك و در كل، مجموعه‌اي از همه اين مفاهيم كه شناسنامه‌اي ملي را مي‌سازد، «هويت ملي» را واقعيت مي‌بخشد.

در تقسیم بندی‌های مختلف، می‌توان هویت را به هویت فردی، ملی، اجتماعی، خانوادگی و مذهبی تقسیم نمود. هویت ملی، عالی‌ترین سطح هویتی برای هر فرد است که از تعلق به یک سرزمین، دولت ملی و کشوری سرچشمه می گیرد. نقش هويت ملي در حيات ملت‌ها، همانند چتري است كه مقوله‌هاي وحدت ملي، اراده ملي، منافع ملي، مصالح ملي، حاكميت ملي، شخصيت ملي و خصائل ملي همه در پرتو آن مطالعه مي‌‌شوند. هويت ملي، سياست‌ها، مسير حركت، روابط، موضع‌گيري‌ها و اهداف جمعي ملت را قدرت بخشيده و وجدان جمعي آن را به نمايش مي‌گذارد. هويت ملي بارزترين نماد وحدت و انسجام ملي به حساب مي‌آيد و منشوري است كه همه طيف‌هاي اجتماعي و فرهنگي جامعه در آن بازتاب مي‌يابند و دارای ابعاد مختلف است. بنابراین، هویت یک ملت حاصل تلاش نسل‌های متمادی یک سرزمین در طی قرون مختلف است. در طی تمامی این سال‌ها، دهه‌ها و قرن‌ها، تجارب اندوخته شده نسل‌های مختلف با دخل و تصرف به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود و این تداوم در تولید، بازتولید و انتقال تجارب تلخ و شیرین همواره در طول تاریخ جریان داشته است.

هويت ملي مفهومي دو وجهي است كه از يك‌سو با تأكيد بر عوامل پيونددهنده، «ما» را پيرامون محوري خاص همبسته مي‌سازد و از سوي ديگر، «ما» را از ديگران بازمي‌شناساند. همچنين، هويت ملي از سياليت و پويايي برخوردار است كه رخدادهاي مهم و ماندگار در تكوين آن نقش‌آفريني مي‌نمايد. ايران كشوري است كه در ميان عناصر هويتي آن، دين، ذهنيت، وجدان تاريخي مشترك و جغرافياي واحد از وزن و اهميت بيشتري برخوردار است. هنگام بررسي هويت ايراني بايد بقاياي دقايق و ظرايف هويتي ايران پيش از اسلام، ايران دوره اسلام و دستاوردهاي هويتي ناشي از تماس و آشنايي با تمدن نوين غرب و پیامدهای انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی را به طور هم‌زمان مد نظر قرار داد.

با این توصیف، در ترسیم مؤلفه‌ها و شاخص هاي هويت ملي ايرانيان، موارد زیر مورد تاکید است:

1- ایرانیت (جغرافیا، سرزمین، زبان فارسی، تاریخ و حافظه تاریخی، نظام اجتماعی، آداب و سنن، یکتاپرستی، میهن پرستی)

 2- اسلامیت (دین اسلام و مذهب تشیع و عشق به اهلبیت(ع)، فرهنگ غدیر، عاشورا و انتظار و مهدویت)

3- مدرنیته (سبک زندگی جدید اجتماعی با ساختارها و نمادهای نوین غیردولتی، اتحادیه‌ها، احزاب و دیگر نمادهای جامعه مدنی)

4- انقلاب اسلامی و دفاع مقدس( حاکمیت نظام مردم سالار دینی، نفی سلطه و استکبارستیزی، استقلال‌طلبی، حمایت از محرومان، شهادت طلبی، عدالت خواهی و آزادیخواهی)

 تاثیرات حنگ تحمیلی بر هويت ملي

ابعاد تاثیرات حنگ تحمیلی بر هويت ملي ایرانی را می‌توان در هفت عرصه اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، دینی، فرهنگی و زبانی به شرح زیر مورد بررسی قرار داد.

1. بعد اجتماعی هويت ملي

الف) تحكيم وحدت و انسجام ملي؛ از تأثيرات شگرف جنگ تحمیلی و فرهنگ دفاع مقدس بر هويت ملي ايرانيان، تحكيم وحدت و افزايش انسجام ملي بود. در سايه‌ي استراتژي دفاع مردمي، گرايش‌هاي ملي در دفاع از وطن تشديد گرديد و از سوي ديگر تضادهاي مذهبي و قومي در ايران كاهش يافت. در روزهاي آغازين جنگ، اغتشاش ضدانقلاب در برخي استان‌هاي مرزي كشور از جمله كردستان و وجود اقوام مختلف كرد، لر، بلوچ، تركمن و... موجب شده بود كه برخي به غلط گمان كنند كه ايراني‌ها انسجام ملي ندارند و از روح مشاركت اجتماعي بي‌بهره‌اند. ولي مشاركت مردمي آحاد جامعه‌ي ايران از اديان و اقوام مختلف در بيرون راندن دشمن از خاك ميهن اسلامي، نشان داد كه روحيه‌ وحدت‌گرايي، مقابله با تعارض‌ها، فداكاري و ايثار براي ميهن نه تنها گفتمان حاكم است؛ بلكه هجوم دشمن به ميهن‌ اسلامي اين روحيه را تقويت كرد و كمك‌هاي مالي و جاني در بيرون راندن دشمن از كشور، همگي حاكي از انسجام ملي همه ايرانيان ـ صرف نظر از هر دين و مذهب و قومي ـ بوده است. هشت سال دفاع مقدس، نمايش تلاش يك ملت منسجم و داراي اشتراكات فرهنگي زياد است كه در اين فرهنگ جنبه‌هاي عام آن، جنبه‌هاي خاص را تحت‌‌الشعاع قرار داده است. بنابراين تركيب فرهنگ مردم ايران كه داراي ريشه‌هاي ملي و اسلامي بود، در پرتو حماسه‌ي هشت سال دفاع مقدس، علاوه بر مبادله‌ي فرهنگي و تعامل و كنش متقابل خرده فرهنگ‌هاي ايراني در ميدان‌هاي جنگ و جبهه، فرهنگ اصيل ايراني و اسلامي را تعميق ‌بخشيد.

ب) شكل‌گيري و بالندگي بسيج؛ استراتژي دفاع مردمي در جنگ تحمیلی، نقش اساسي و تعيين‌كننده‌اي در ظهور، شكل‌گيري، بالندگي، توسعه‌ي بسيج و ارتش بيست ميليوني ايفا نمود. سازمان بسيج كه از مردم داوطلب و از اقشار گوناگون كارگر، كارمند، دانشجو، دانش‌آموز، مهندس، پزشك، شهري، روستايي، زن و مرد و گروه‌هاي سني و اقوام مختلف تشكيل شده بود، با جامعيت و همه‌نگري، به نوعي مقبوليت و محبوبيتي فراگير را در بين همه اقشار جامعه ايجاد نمود. نقش‌آفريني مؤثر بسيج در جنگ تحميلي و آزمون موفق او در حماسه‌ي هشت ساله‌ي دفاع مقدس، با انگيزه و هويت فرهنگ بسيج؛ يعني مقاومت و ايستادگي، شهادت‌طلبي و از جان‌گذشتگي، ميهن‌پرستي و حميّت ملي، فداكاري و ايثارگري فوق‌العاده‌ي بسيجيان، علاوه بر حضور بيش از يك و نيم ميليون بسيجي رزمنده در ميدان‌هاي جنگ، ميليون‌ها بسيجي ديگر را در پايگاه‌هاي مقاومت بسيج در سراسر كشور براي دفاع از انقلاب و نظام اسلامي تربيت و سازماندهي نمود. در حقيقت، بسيج تجلي اراده‌ي جمعي ملت ايران در مقابل دشمنان متجاوز بود كه با نمايش كم نظير بسيجيان با راهبرد دفاع مردمي در عمليات‌هاي طريق‌القدس، بيت‌المقدس، فتح‌المبين، والفجر 8 و... دنيا را با شگفتي مواجه ساخت.

ج) خودباوري و اعتماد به نفس؛ دفاع مقدس در شرايطي بر ايران تحميل شد كه جمهوري اسلامي از كم‌ترين حمايت جهاني برخوردار بود. 19 ماه پس از پيروزي انقلاب، در شرايطي جنگ 95 ماهه تحميل شد كه انقلاب با توطئه‌ها و دسيسه‌هاي گروهك‌هاي ضدانقلاب و تهديدهاي گوناگون امريكا مواجه بود و جنگ رواني، تبليغاتي و نظامي و اقتصادي دشمنان نظام در اوج بود. ملت ايران با مديريت رهبر كبير انقلاب اسلامي و با اتكا به توانمندي‌ها و سرمايه‌هاي ملي، كشور را طي 8 سال جنگ نابرابر اداره كرد. در بخش صنايع با سربلندي، كاربري و راهبري پيچيده‌ترين سيستم‌هاي صنعتي و نظامي را برعهده گرفتند و در تعمير و راه‌اندازي مجدد واحدهاي آسيب ديده در جنگ موفق عمل كردند؛ به‌ طوري كه صدور نفت ـ به‌عنوان يك صنعت كاملاً وابسته و متضرر از بيش‌ترين حملات و تخريب‌ها ـ حتي يك روز قطع نشد و مجاهدان في‌سبيل‌ا... در كنار حتمي‌ترين خطرات ناشي از انفجار و آتش‌سوزي، چرخ اين صنعت را در گردش نگاه داشتند.

در بخش راه‌اندازي و راهبري سيستم اقتصاد جنگي، ستاد بسيج اقتصادي كشور، توانست نيازهاي اساسي مردم را با مديريت و سهميه‌بندي متناسب تأمين كند؛ به‌گونه‌اي كه مواد اوليه، سوخت و مواد غذايي بدون ايجاد بحران در اجتماع به مبادي توزيع و مصرف رسيد. در بخش پزشكي، كادر متعهد و سخت‌كوش پزشكي و پيراپزشكي كشور بار عظيم مداواي مجروحين جنگ و بيمارستان‌ شهري و حملات شيميايي دشمن را با سربلندي به دوش كشيد و با انجام بزرگ‌ترين و عجيب‌ترين جراحي‌هاي اضطراري، اعتماد به نفس خود را در اين زمينه ثابت كرد.

با پیروزی انقلاب اسلامي و پايان‌دادن به وابستگي قدرت‌هاي جهاني و سلطه‌پذيري آنان، نفي غرب‌گرايي و شرق‌گرايي ـ با شعار نه شرقي و نه غربي جمهوري اسلامي ـ به عنوان گفتمان جمهوري اسلامي، مقابله با تحقير و ذلت و خودكامگي‌ها، نفي استبداد، استثمار، استكبار و بازگشت به هويت خودي و حاكم‌شدن روح عزت، ايستادگي، مقاومت و پايداري، استقلال، خوداتكايي و خودكفايي، باور به اين كه «مي‌توانيم و مي‌شود» به عنوان روح هويتي انقلاب اسلامي و رهبري امام خميني(ره)، نوعي رنسانس و بيداري هويتي در روحیه ایرانیان به‌خصوص نيروهاي مسلح ايجاد كرده و خوشبختانه با هدایت‌های داهیانه مقام معظم رهبري، امروزه نيروهاي مسلح در عرصه‌هاي گوناگون به استقلال و خودكفايي دست يافته‌اند. توليد جنگ‌افزارهاي گوناگون (درحد توليد انبوه و صادرات)، افتخار بزرگ هویت استقلال طلبی ایرانیان است.

د) كمك‌هاي مردمي؛ انقلاب اسلامي با راهبري امام خميني(ره) توانست تحولي شگرف در ابعاد فردي و اجتماعي ملت ايران ايجاد نمايد و آنان را به سوي ايثار و جان‌فشاني در راه اهداف مقدس نظام اسلامي سوق دهد. رهبر كبير انقلاب اسلامي با بهره‌گيري از فرهنگ شهادت‌طلبي در جامعه‌ي دين‌دار ايراني و با ايجاد تحول در اخلاق فردي، ديني، اجتماعي، آنان را به سوي آگاهي، رشد و بالندگي سوق داد. ايشان روحيه و اراده‌ي مصمم و حق‌جوي ملت ايران را با تقويت شهادت‌طلبي و عزم انقلابي آنان از فضاي گفتمان پيروزي خون بر شمشير در تاريخ انقلاب اسلامي به سمت گفتمان جديد پيروزي تن بر تانك در حماسه‌ي راهبرد دفاع مردمي سوق داد. شهادت، مظهر تحول دروني آحاد جامعه‌ي اسلامي گرديد كه تلقي افراد نسبت به مبدأ و معاد، با بهره‌گيري از خصايصي چون ايمان، اخلاص، صبر، اطمينان، اعتقاد به حيات جاويد و عروج به مقام ربوبي، عزم آنان را در پايداري بر ارزش‌ها و باورهاي مذهبي جزم كرد و ايشان را به مشاركت جمعي در حمايت از جنگ و جبهه مصمم نمود و آمادگي اجتماعي آحاد جامعه را براي ايثارگري و ارسال كمك‌هاي مورد نياز رزمندگان و حراست از ارزش‌هاي انساني و معنوي جنگ و جبهه افزايش داد.

2- بُعد تاریخی هویت ملّی

هویت تاریخی را می­توان آگاهی و دانش نسبت به پیشینه تاریخی و احساس تعلق خاطر و دل بستگی بدان دانست. این تعریف در برگیرنده سه بُعد است : 1- دانش تاریخی، به معنای آگاهی از مهمترین حوادث و شخصیت های تاریخی. 2- تعلق خاطر تاریخی، به معنای وجود احساسات و عواطف مثبت و منفی نسبت به حوادث، وقایع و شخصیت های مثبت و منفی که نتیجه آن برخورد مثبت و افتخارآمیز با آن یا موفق دانستن فعالیت ها و اقدامات شخصیت های مؤثر و مثبت در تاریخ کشور و احساس غرور یا ناراحتی و سرافکندگی و تحقیر شدن است.3- اهتمام تاریخی، به معنای میزان اهمیت دادن به تاریخ در مقایسه با سایر موارد مهم است.

درباره تأثیرات تاریخی جنگ تحمیلی بر هویت ملی باید اذعان کرد هم چنان که این تهاجم و جنگ ابعاد تازه‌ای می یافت در سوی دیگر تبدیل به حماسه‌ای شد که  به «دفاع مقدس» در فرهنگ سیاسی ایران مشهور شد. از مقاومت 35 روزه خرمشهر تا آزادسازی شهرهای اشغال شده و عقب راندن بعثی‌های متجاوز و تعقیب آنان در داخل خاک عراق، تاریخ 95 ماهه‌ای خلق شد که نقطه عطفی در تاریخ ایران گردید و در کارنامه دفاعی ملت ایران در چهار سده گذشته آن را از 25 جنگ دیگر متمایز و برجسته ساخت و در نتیجه توانست به روندی که از دوره قاجار مبنی بر از دست دادن بخش‌هایی مهم از اراضی  ایران و نفوذ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانه در کشور شروع شده بود، پایان دهد و در حقیقت پایان هزیمت تاریخی ایران و تبدیل تهدید به فرصت انقلاب اسلامی و آغاز تاریخی بازدارندگی جمهوری اسلامی ایران گردد.

دفاع مقدس نقطه‌ي عطفي در تاريخ، انقلاب و كشور ايران بود كه آن‌چه در كارنامه‌ي دفاعي ملت ايران در چهار سده‌ي گذشته از 25 جنگ ديگر متمايز و برجسته مي‌نمايد، ناكامي دشمن در دستيابي به اهداف تجاوزطلبانه‌اش مي‌باشد. با بررسي تاريخ ايران و تهاجم بيگانگان از جنگ چالدران تا 31 شهريور 1359، آن‌چه در حماسه‌ي دفاع مقدس به كارآمدترين شكل به نتيجه رسيده است، درايت و تدبير رهبري هوشمندانه و مقتدرانه‌ي امام خميني(ره) در خلق استراتژي بسيج مردمي و عملياتي كردن راهبرد دفاع مردمي در جنگ با عراق بود كه علي‌رغم سَرخوردگي ملت ايران از شكست‌هاي متعدد نظامي، تجزيه و حقارت سياسي و وادادگي فرهنگي در برابر بيگانگان مهاجم، شكست‌ناپذيري ايران به رخ دشمنان كشيده شد و ايران به كانون مقاومت نظامي توده‌ها، زايش فرهنگ پايداري و بازسازي معنوي تبديل گرديد.

3- بُعد جغرافیایی هویت ملّی

هویت ملی در درجه نخست زاییده محیط جغرافیایی هر ملت است. محیط جغرافیایی تبلور فیزیکی، عینی، مملوس و مشهود هویت ملی به حساب می­آید. برای شکل گیری هویت واحد ملی، تعیین محدوده و قلمرو یک سرزمین مشخص ضرورت تام دارد... دل بستگی و تعلق خاطر به سرزمین مادری که با مرزهای معین مشخص می­شود، شاخص­های متعددی دارد که از آن جمله اند؛ آمادگی برای دفاع از سرزمین در زمان بروز خطر، مرجّح دانستن زندگی در کشور خود بر سایر نقاط جهان یا عدم تمایل به مهاجرت و پذیرفتن سرزمین مشخص به عنوان کشور.

 درباره تأثیرات جغرافیایی هویت ملی جنگ تحمیلی باید گفت؛ كشور جمهوري اسلامي ايران در طي هشت سال دفاع مقدس كه بعد از جنگ ويتنام طولاني ترين جنگ در قرن بيستم را تجربه كرده است، آحاد ملت ايران اسلامي به لحاظ پراكنش جغرافيايي از تمام گوشه و كنار كشور براي دفاع از ميهن و آرمان هاي انقلاب در صحنه هاي نبرد و مبارزه حاضر شده اند. بدون استثنا تمام شهرهاي ايران در امر دفاع، مشاركت داشته اند. هرچند اين مشاركت با عواملي مثل فاصله ي جغرافيايي، تعداد جمعيت، اهميت و استراتژيك بودن برخي از اين نقاط شهري مثل تهران، اصفهان، شيراز و تبريز، و ... رابطه دارد، ولي در مجموع تعداد و درصد شهيدان جنگ و دفاع مقدس با در نظر گرفتن شاخص جمعيت، فاصله، و ... در تمامي استان ها و شهرستان ها از وضعيت متعادلي برخوردار است؛ بنابراين ملت ايران در طي هشت سال جنگ و دفاع مقدس الگو و نمونه وفاق ملي، فداكاري، ايثار و گذشت و اتحاد و يكپارچگي را به نمايش گذاشته اند كه نمونه آن را در جاهاي ديگر كمتر مي توان سراغ گرفت.

4- بُعد سیاسی هویت ملّی

هویت ملی در بُعد سیاسی، در صورتی شکل می­گیرد که افرادی که از لحاظ فیزیکی و قانونی عضو یک نظام سیاسی هستند و داخل مرزهای ملی یک کشور زندگی می­کنند و موضوع یا مخاطب قوانین آن کشور هستند، از لحاظ روانی هم خود را اعضای آن نظام سیاسی بدانند  بنابراین «عشق و علاقه قلبی به نظام سیاسی و مبانی ارزشی و مشروع آن، عامل عمده­ای در تقویت همبستگی و پیوند ملی خواهد بود و معنای همبستگی ملی را می­توان «افزایش میزان قابلیت و توانایی حکومت برای اعمال نفوذ خویش در قلمرو کشور» دانست­. شاخص­ها و مؤلفه های عمده این بُعد را می­توان چنین بر شمرد:

دانش سیاسی یا آگاهی از نحوه کار نظام سیاسی. 2- مشارکت  و نظارت، به معنای  آگاهی از اخبار و وقایع جاری و روزمره و آمادگی ذهنی و عملی برای مشارکت در آن. 3- علاقه به ملت. 4- تمایل به انجام فعالیت سیاسی. 5- اعتماد و اطمینان به نظام سیاسی. 6- پذیرش مشروعیت و کارآمدی حکومت. 7- وفاداری به نهادهای سیاسی.

مهمترین تأثیرات سیاسی هویت ملی دفاع مقدس عبارتند از:

 الف) تثبيت استقلال سياسي

از اهداف سياسي جبهه‌ي متحد استكبار (آمريكا، انگليس، شوروي‌سابق و كشورهاي مرتجع منطقه) در جنگ تحميلي، مقابله با انقلاب اسلامي و هدف قرار دادن استقلال سياسي جمهوري اسلامي بود. با تسخير لانه‌ي جاسوسي به دست انقلابيون مسلمان و قطع ارتباط دولت آمريكا با ايران، براي مسؤولان عراقي اين مسأله به اثبات رسيد كه خصومت انقلاب‌اسلامي عليه امريكا جدي است و بنابراين، انقلاب اسلامي از پشتيباني سياسي بين‌المللي محروم خواهد بود و غرب تجهيزات نظامي مورد نياز آن را تأمين نخواهد كرد. بدين ترتيب مجموعه‌اي از قدرت‌هاي بزرگ و كوچك منطقه‌اي (عراق، كويت، عربستان، اردن، مصر و رژیم صهیونیستی) و بين‌المللي (آمريكا، انگليس و شوروي) دست به دست هم دادند تا ملت ايران را به تسليم وادار كنند و گوهر گران بهاي استقلال سياسي را كه در نتيجه انقلاب اسلامي به دست آمده بود، از ملت بگيرند .

ب) مشاركت سياسي، اجتماعي

بي‌گمان مشاركت همه جانبه‌ي مردم در دفاع مقدس، نقش اساسي و مهمي در تحريك و ترغيب آنان به نقش‌آفريني در ديگر عرصه‌هاي سياسي اجتماعي انقلاب اسلامي داشت. حضور آگاهانه و متعهدانه‌ي مردم ايران در انتخابات گوناگون در مقطع 8 سال دفاع مقدس ـ حتي در شرايطي كه شهرهايي در معرض بمباران هوايي و يا موشك‌باران دشمن قرار داشتند ـ نشان‌دهنده‌ي اوج روحيه‌ي ديني و انقلابي مردم در حمايت از نظام نوپاي جمهوري اسلامي بود.

مردم به‌رغم تمام مشكلات و گرفتاري‌هاي روزمره‌اي كه داشتند ـ با حضور فعال و گسترده‌ي خود در اجتماعات پر شكوه، بر پشتيباني از سياست‌هاي كلي نظام و مقابله با ياوه‌گويي دشمنان تأكيد مي‌ورزيدند و شركت آنان در نمازهاي جمعه و راه‌پيمايي‌هاي ميليوني به مناسبت‌هايي نظير 22 بهمن، روز قدس و... علاوه دلگرمي و تقويت روحيه‌ي رزمندگان نشانه‌ي مقبوليت و مشروعيت نظام در انظار جهانيان بود.

ج)رشد بيداري اسلامي

مقاومت و ايستادگي ملت ايران در حماسه‌ي هشت سال دفاع مقدس براساس راهبرد دفاع مردمي، عامل رشد و تقويت مقاومت و بيداري اسلامي در جهان گرديد. شكل‌گيري حزب‌ا... در لبنان، گروه‌هاي اسلامي چون حماس، جهاد و... در فلسطين به مقاومت مردم لبنان و فلسطين تواني مضاعف بخشيد و شعار استراتژيك «راه قدس از كربلا مي‌گذرد»، هم‌راستا بودن دو مقاومت را در جهت آرمان‌هاي الهي و اسلامي نشان مي‌داد. رشد آگاهي و بيداري اسلامي در كشورهايي چون افغانستان، عراق، سوریه، یمن، بحرین و... از دستاوردهاي ديگر مقاومت هشت ساله‌ي ملت ايران در برابر رژيم بعثي عراق بود كه اگر كم‌ترين امتيازي به دشمن متجاوز داده مي‌شد، امروز سرنوشت ملت مظلوم فلسطين، لبنان به گونه‌اي ديگري رقم مي‌خورد و چه بسا اگر عمق استراتژيك نظام در كشورهاي اسلامي منطقه ايجاد نشده بود، امنيت ملي جمهوري اسلامي دچار مخاطرات جدي مي‌گرديد.

5- بُعد دینی هویت ملّی

برخورداری از دین و تعالیم مذهبی مشترک، پایبندی و وفاداری به آن و اعتقاد و تمایل به مناسک و آیین‌های مذهبی فراگیر، در فرآیند شکل دهی به هویت ملی بسیار مؤثر است. مذهب علاوه بر این که از لحاظ کارکردی عامل مهمی در روابط اجتماعی به حساب می­آید، موجب دلگرمی، سرزندگی و نشاط و اشتیاق عمومی می­باشد. ضمن آنکه در بسیاری از مواقع، با تأکید بر بُعد عینی و خارجی در مفهوم جامعه شناختی آن، با سایر مضامین ملی از جمله دولت، تاریخ و میراث فرهنگی در آمیخته است. شاخص های مهم این بُعد را می­توان موارد ذیل یاد کرد:

1. پایبندی به جوهر دین و ارزش­های بنیادین دینی و فراگیر بودن این ارزش ها. 2- دلبستگی جمعی و عمومی به شعایر، مناسک و نهادهای دینی.3- مشارکت و تمایل عملی به ظواهر و آیین های مذهبی و دینی.

در باره تأثیرات دینی هویت ملی دفاع مقدس باید گفت؛ هويت ملي دارای عناصر پايا و پوياست، از عناصر پاياي هويت ملي مردم ايران، باورهاي عميق ديني و مذهبي بوده است. ايرانيان در طول تاريخ مردماني خداباور بوده اند كه با ورود اسلام به اين سرزمين، اسلام اهل و بيت (ع) پيامبر اين جايگاه را به خود اختصاص داد. ايران بعد از اسلام پيوندي ناگسستني با پيامبر و اهل بيت او هويتي متعالي يافت. با رسميت يافتن مذهب حقه شيعه در ايران دفاع از كيان دولت شيعه، نه دفاع از خاك، بلكه دفاع از حريم و مرزهاي مذهب اهل بيت (ع) تلقي مي گرديد. با این توصیف مهمترین تأثیرات دینی هویت ملی دفاع مقدس عبارتند از:

الف- تقويت دين و ارزش‌هاي ديني

جنگ تحميلي با توجه به پيام جها‌ن‌شمول انقلاب اسلامي در نفي وضع موجود نظام بين‌الملل، يك جنگ عقيدتي محسوب مي‌شد كه در آن دفاع از سرزمين ايران و دفاع از آرمان انقلاب با توجه به اين‌كه «دفاع از بلاد مسلمين از دفاع‌هاي مقدس محسوب مي‌شود» تفكيك‌ناپذير بود. از اين‌رو با شناختي كه رهبري سياسي كشور از شرايط خاص كشور و جنگ داشت، با تكليفي نمودن دفاع و تقدس بخشيدن به آن، ارزش دفاع را بر قله‌ي ديگر ارزش‌ها نشانيد. با توجه به تكليفي بودن بيش‌تر احكام ديني، هنگامي كه دفاع رنگ ديني به خود مي‌گيرد، اجراي آن نيز حالت تكليفي پيدا مي‌كند كه در اين حالت نيروهاي مدافع پيش از آن‌كه به فكر جان خود باشند، به اداي تكليف مي‌انديشند. اين تفكر كه بسياري از خلأهاي مادي را پر مي‌كند در مقابله با عراق از هر عاملي پر رنگ‌تر است. خود رهبري انقلاب رسماً حفظ اسلام و جمهوري اسلامي را بالاترين وظيفه‌ي مسلمين مي‌داند. بنابراين، رهبري سياسي كشور در مقطع دفاع مقدس با نگاهي همه‌جانبه ـ از زاويه‌ي ديني ـ به مقوله‌ي دفاع با بسيج عمومي توانست در برابر مشكلات ايستاده و علاوه بر حفظ ايدئولوژي انقلاب، تماميت ارضي كشور را پس از 200 سال حفظ كند.

ب- تجلی رهبری الهی امام خمینی(ره)

با بررسي نظريه‌هاي مختلف پيرامون جنگ از قبيل استراتژي اقدام، مديريت بحران، تصميم‌گيري، جنگ رواني، بازدارندگي مردمي، بسيج عمومي و نيز نظريه‌ي نقش رهبري مشخص مي‌گردد كه امام خميني(ره) با نگاهي راهبردي و جامع‌نگرانه و برخوردار از ويژگي‌هاي رهبري الهی در دوران جنگ تحميلي، از قبيل پيوندي مستحكم بين رهبري و ملت، يگانگي مرجعيت و رهبري و رابطه‌ي قلبي رزمندگان با ايشان، موقعيت رهبري در مقام فرماندهي كل قوا، كاركردهاي بي‌بديلي در عرصه‌ي مديريت بحران و تصميم‌گيري در شرايط جنگي، بسيج‌گري و ايجاد زمينه براي نقش‌آفريني مردم در جبهه‌هاي جنگ، خودافزايندگي روحي و روحيه‌بخش به ديگران، امتنان و رضايت‌مندي افكار عمومي، انسجام‌بخشي و يكپارچه‌سازي، به نمايش گذاشتن توان بازدارندگي مردمي به مثابه‌ي بروز و تجلي اشكال قدرت نرم‌افزاري و نيز بروز استراتژي اقدام در عرصه‌ي نظامي و سياسي را داشته است. آن چه دفاع مقدس را در كارنامه دفاعي ملت ايران در چند سده گذشته متمايز و برجسته مي‌نمايد، ناكامي دشمن در دست‌يابي به اهداف تجاوزطلبانه و فراست امام خميني(ره) در تبدیل «جنگ» به «فرصت هويت‌سازي» بوده است.

ج- انقلاب و تحول دروني انسان‌ها

«تحول انسان» در جنگ موضوعي بود كه امام(ره) بسيار بر آن تأكيد داشتند و از آن به‌عنوان تحول معجزه‌آسا نام مي‌بردند. تحولي كه اگر استادان اخلاق و عرفان مي‌خواستند روي مردمي انجام دهند، پس از سال‌ها مرارت و تعليم و تربيت، تعداد محدودي را شامل مي‌شد؛ اما جنگ چنان مردم را دچار تحول كرد كه در معيارها و حساب‌هاي هيچ محاسبه‌گري نمي‌گنجيد.

تحول ايجاد شده در جوانان اين مرز و بوم، ناشي از تحولي بود كه در پرتو پيروزي انقلاب اسلامي حادث شده بود؛ اهرمي كه امام(ره)، انقلاب دروني مردم و تحول باطني آنان را اثر عنايت خداوندي دانستند. تأثيرات اين تحول فرهنگي، روحي و معنوي عامل شكسته شدن بت خوف و ايجاد اميد و اطمينان به پيروزي و مانع رخنه‌ي يأس كه از جنود ابليس است مي‌دانستند. تلقي ملت از حضور در جنگ و جبهه به‌عنوان اداي وظيفه‌ي شرعي منجر به ايجاد عزم و اراده‌اي قوي و مشتي آهنين براي ايستادگي در مقابل متجاوزان، و عدم هراس از ابرقدرت‌ها و پيروزي‌هاي‌ معجزه‌ آسا مي‌گرديد..

6- بُعد فرهنگی هویت ملّی (میراث فرهنگی)

میراث فرهنگی هر ملت که در هویت ملی آن مؤثر است، مشتمل بر مجموعه مناسک عام، شیوه های معماری، سنّت ها، اعیاد، اسطوره ها، عرف ها و فولکلور می­باشد.

بدین ترتیب شاخص های مهم بُعد میراث فرهنگی چنین است : 1- آیین ها و سنت های عام  2- معماری بناها و مکان ها 3- جشن ها و اعیاد و فرهنگ عامه  4- رسوم  5-ارزش های سنتی 6- عرف   6-لباس و طرز پوشش  7- هنرهای ملی و بومی.

حمله‌ي عراق به ايران و تعرض به امنيت ملي و حيثيت سياسي ـ اجتماعي و اقتصادي، زمينه‌اي را فراهم كرد كه در آن نيروهاي انقلابي بزرگ‌ترين جان‌فشاني، ايثار و گذشت را براي دفع خطر دشمن از خود نشان دادند. به عبارت ديگر شرايط جنگي و ظهور ارزش‌هايي ويژه، با يكديگر هم‌زمان و همزاد بودند. تجاوز نظامي گسترده‌ي عراق باعث شد تا مردم هويت، حيثيت ملي و مذهبي و هستي خود را در خطر ببينند و براساس معيارهاي ديني و عقلي براي مقابله با دشمن، رفتار خاصي را از خود نشان دهند كه مي‌توان آن را با واژه‌هايي مانند مقاومت و نهراسيدن از دشمن، ايستادگي و شجاعت، حمله به دشمن، تحمل سختي و مشقت و از خود گذشتگي، ترجيح مصالح ملي و عمومي به مصالح فردي در عالي‌ترين شكل توصيف كرد.

مقاومت و ايستادگي درس بزرگي بود كه دفاع مقدس مردمي براي كشور ايران به ارمغان آورد. پايداري و مقاومت بيش از 2800 روز در برابر دشمن نابرابر، نشانه‌ي ايستادگي فوق‌العاده و غيرقابل‌تصور با مقياس‌هاي عقلاني و مادي دكترين‌هاي نظامي بود كه بار ديگر ظرفيت بسيار بالاي مردم ايران را در صحنه‌هاي مختلف به اثبات رساند. ملت ايران ازجمله ملت‌هاي سربلندي نام گرفت كه توانسته بود در طول 95 ماه دوران دفاع مقدس در برابر قدرت‌هاي غرب و شرق و حمايت‌هاي مختلف مادي و معنوي كه از سوي كشورهاي منطقه و جهان از رژيم عراق مي‌شد، مقاومت كند.

7- بُعد زبانی و ادبی هویت ملّی

زبان و آثار ادبی بُعد مهمی از میراث مکتوب[1] هر ملت است . زبان نه تنها به عنوان یک محصول اجتماعی، ابزار و وسیله ارتباطات به شمار می­رود، بلکه خود به عنوان بخشی از متن[2] روابط اجتماعی محسوب می­شود که در تولید و باز تولید فرهنگ و هویت ویژه هر جامعه نقش مهمی دارد. زبان یک ملت، نظام معنایی یک ملت است و ابزاری مهم برای حفظ، شکل­گیری و انتقال فرهنگ به شمار می­آید. گذشته از مباحث مربوط به زبان شناسی، اکنون در حوزه مباحث قوم شناسی و جامعه شناسی نیز مباحث وسیعی پیرامون نقش و کارکرد زبان و در چارچوب مطالعات بین رشته ای مطرح شده است. در واقع، زبان هر ملت تنها وسیله سخن گفتن و رفع نیازمندی های روزانه وی نیست؛ بلکه وسیله اندیشیدن، جهان بینی، عمل اجتماعی، هویت اجتماعی و روابط خرد و کلان با یکدیگر و با جهان پیرامون و با زمان های گذشته، حال و آینده است. از آنجا که زبان از عناصر فرهنگی مهم هر جامعه به حساب می­آید، در صورتی که این عنصر از میان برود یا به نوعی تغییر یا استحاله یابد، مسلماً هویت فرهنگی و هویت ملی آن جامعه نیز استحاله می­یابد. در ادبیات مکتوب نیز صرف نظر از زبان، در شکل دادن به هویت ملی بسیار مؤثر است. مجموعه ها و دیوان اشعار و آثار منثور ادبی کهن و معاصر، همگی در تقویت فرایند هویت یابی نقش عمده ای دارند.

 در باره تأثیرات زبانی و ادبی  هویت ملی دفاع مقدس باید اشاره کرد که زبان فارسی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی زبان رسمی کشور بر اساس قانون اساسی تعیین گردید. در دوران دفاع مقدس فراتر از گویش‌های مختلف اقوام، زبان فارسی روح حاکم بر ادبیات دفاع مقدس و ادبیات پایداری است. در کنار سرودهای حماسی و مدیحه سرایی مداحانی مانند آهنگران، حتي از ترانه ها و سرودهاي محلي با مضامين حماسي و مذهبي براي تشويق و بسيج نيروها استفاده مي شد.

برآیند سخن:

باید اعتراف کرد، بعد از واقعه انقلاب اسلامی که هم در نظر و عمل، عاملی مهم برای ایجاد هویت جدید ملی در ایران بود، دفاع مقدس وسیع‌ترین و موثر‌ترین بستر در تاریخ ایران برای ایجاد و تقویت هویت ملی و مشترک ایرانیان گردید. دفاع مقدس به شناسايي و بازشناسايي مباني و مؤلفه هاي هويت ملي كمك فراوان كرد و آن چنان بار معنوي و ايمانی به عناصر ملي و سنتي و عناصر مثبت فرهنگ و تمدن ايران بخشيد كه در چالش جنگ ادراکی نظام سلطه، طلوع ارزش هاي متعالي تمدنی را نويد مي دهد كه با فطرت الهي انسان هماهنگ است.

 براین اساس، امروزه جمهوری اسلامی ایران، با بهره‌گيري از تجربه‌ حماسه دفاع مقدس و پشتوانه هويتي خود، روزبروز موقعيت برتر و راهبردی خود را در منطقه و قدرت نرم افزاری را در عرصه جهانی در حال افزايش دادن است. چنانکه بسياري از كارشناسان غربي معتقدند در صورت توسعه و پيشرفت فناوري‌هاي نوين و تكامل توسعه درون‌زاي علمي و تكنولوژيك، ظرفيت تأثيرگذاري ايران فوق‌العاده افزايش خواهد يافت. اين كارشناسان بر اين باورند كه تركيب مثلث «ژئوپليتيك ويژه، ايدئولوژي الهام‌بخش و فناوري‌هاي برتر»، (در سایه هویت ایرانی- اسلامی) جمهوري اسلامي ايران را به قدرت جهاني تبديل خواهد كرد».

رسیدن به این منزلت و جایگاه، در گرو حفظ، تحکیم و تقویت و تعالی هویت ملی ایرانی در شرایط جنگ شناختی و ادراکی دشمن است. دشمن در پرتو تغییر باورها و شناخت‌ها در صدد تضعیف و بی‌اعتبارسازی هویت ملی است اما در مقابل ما وظیفه داریم با جهاد تبیین که مهمترین جهاد روزگار ما به تعبیر رهبری معظم انقلاب است، ورودی مجاهدانه در عرصه های شناختی، گرایشی و رفتاری جامعه ایرانی خصوصا نسل جدید داشته باشیم و به نهادینه سازی و درونی کردن عناصر و شاخص‌های هوییت اسلامی و ایرانی که همان هویت ملی ماست بپردازیم. این موضوع مستلزم فرهنگ سازی، اقناع سازی، باورمندسازی و جریان‌سازی و شبکه‌سازی در مواجهه با تهاجم همه جانبه نظام سلطه است. «آن چه را كه من امروز به عنوان يك تكليف براى جامعه جوان كشور حس مى‌كنم، اين است كه جوانان بايد از سرمايه هويّت ملى و جمعى كشور، با همه وجود و همّتِ خود دفاع كنند… اهميت اين هويّت جمعى به اين است كه هم در مقياس ايرانى داراى بازده و تأثير است، هم در مقياس اسلامى چنين تأثيرى دارد و هم در مقياس جهانى مؤثر است.( رهبر معظم انقلاب،12/08/1380) مخلص کلام این است که امروز هم اگر ملت ایران اراده نماید در جنگ ترکیبی و شناختی تحمیلی از سوی دشمنان شکست خورده در جنگ سخت دیروز پیروز میدان باشد، لازم است همان مولفه‌های قدرت، درس‌های ایمان و باور و ایثار و شهادت‌طلبی و دستاوردهای دوران دفاع مقدس را در درون خود اولا نهادینه نماید، ثانیا به نسل حاضر و آینده این ارزش‌ها را منتقل نماید و ثالثا، امروز هم آنها در سبک زندگی متحول شده خود به کار ببندد تا بتواند از جبهه ترکیبی و شناختی هم دشمن را با ناکامی مواجه سازد.

منابع و مآخذ:

•  اديبي‌سده، مهدي - ارزش‌هاي دفاع مقدس- بسترها و موانع بالندگي- فصلنامه نگين ايران- سال دوم- ش 6 - مركز مطالعات و تحقيقات جنگ - تهران1382
•  رفیع پور، فرامرز- توسعه و تضاد- شرکت سهامی انتشار - تهران1387
•  روزنامه كيهان - شماره 18578 - تاريخ 7/5/85 - ص10 - تهران 1385
•  شعباني‌ساروئي، رمضان - چگونه تحلیل سیاسی کنیم؟ - نشر ناد- تهران1391
•  شيخاوندي، داور - ناسيوناليسم و هويت ايراني - مركز بازشناسي اسلام و ايران - تهران 1380
•  صنیع اجلال، مریم - فرهنگ و هویت ایرانی - موسسه مطالعات ملی- تهران1384
•  ضيايي، سيدعبدالمجيد - تحليل انتقادي قرائت‌هاي مختلف از مفهوم شهادت - مجموعه مقالات علمي و ادبي - نشر شاهد - تهران 1384
•  عصمتي‌پور، محمدحسين - آشنايي با بسيج - معاونت آموزشي نمسا - تهران1381
•  قیصری، نوراله - قومیت عرب خوزستان و هویت ملی در جمهوری اسلامی - فصلنامه مطالعات راهبردی - پیش شماره 1- تهران1377
•  مجتهدزاده، پیروز - هویت ایرانی در آستانه سده بیست و یکم - اطلاعات سیاسی و اقتصادی - سال دوازدهم - شماره 130و 129 - تهران1377
•  معمار، رحمت اله - سنجش گرایش به هویت تاریخی - اداره کل مطالعات مرکز تحقیقات و سنجش برنامه ای سازمان صدا و سیما - تهران1378
•  مقصودی، مجتبی - ناهمگونی قومی- فصلنامه مطالعات ملی- سال نخست- شماره 1 - تهران1378
•  يوسفي، علي - روابط بين قومي و تاثير آن بر هويت ملي اقوام در ايران – فصل نامه مطالعات ملي - شماره 8 - سال دوم - تابستان 1380

 

 

1.literure heritage  

2.context