به گزارش مرکز رسانه و ارتباطات اجتماعی نهضت استادی بسیج (ناب)، به مناسبت روز علوم آزمایشگاهی استاد بسیجی سیدحسن مهدیخانی سروجهانی در یادداشتی تحت عنوان "خدمات حکیم «جرجانی» به علم پزشکی" آورده است:

«جرجانی» در تمدن اسلامی و به ویژه در علم طب تأثیرگذار بوده است، نخست آنکه پزشکی حاذق و ماهر بود و تألیفات زیادی از خود بر جای گذاشته و دوم اینکه اطلاعاتی که «جرجانی» در خصوص پزشکی می‌دهد بسیار حائز اهمیت است.

در مورد «جرجانی» اطلاعات ما محدود است، هرچند آثار این دانشمند و اطلاعاتی که در کتاب‌هایش وجود دارد بسیار است اما در مورد زندگانی او اطلاعاتی در دست نیست.

«جرجانی» با القاب زین‌الدین، شرف‌الدین، علوی حسینی، طبیب علوی و حتی گاهی با عنوان «سید» مورد خطاب قرار گرفته است بر همین اساس احتمال داده شده است که «جرجانی» شیعه باشد، «محمدمحسن بن علی منزوی تهرانی» معروف به آقابزرگ تهرانی صاحب کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة»، «جرجانی» را در زمره دانشمندان شیعی معرفی کرده است.

از دو جهت باید بگوییم که «جرجانی» در تمدن اسلامی و به ویژه در علم طب تأثیرگذار بوده است، نخست آنکه پزشکی حاذق و ماهر بوده و تألیفات زیادی از خود بر جای گذاشته که برخی از آنان آثارش باقی نمانده است اما آثار باقی مانده آثار مهمی هستند که اکثر آن‌ها به زبان فارسی است. نکته دوم این است که اطلاعاتی که «جرجانی» در خصوص پزشکی اطلاع می‌دهد بسیار حائز اهمیت است.

«ذخیره خوارزمشاهی» اثر معروف «جرجانی» بعد از «قانون» ابن سینا یک دائره‌المعارف پزشکی است. کتاب قانون به زبان عربی بود ولی «ذخیره خوارزمشاهی» به زبان فارسی است که به جوانب مختلف علم طب پرداخته است که در بخش‌ها و ابواب مختلف، اجزای بدن و اندام‌ها را معرفی می‌کند، همچنین در این اثر تصاویری از اجزا و اندام‌های بدن وجود دارد. در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» داروها را طبقه‌بندی و معرفی کرده، همچنین انواع بیماری‌ها را توضیح داده و به صورت خاص به بیماری‌های زنان پرداخته است.

«جرجانی» در مقدمه کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» اشاره کرده است که در سال ۵۰۴ هجری وارد خوارزم می‌شود، او در این مقدمه در زمان قطب‌الدین محمد خوارزمشاه از اشتغال خودش در داروخانه بهاءالدوله در خوارزم سخن می‌گوید که مردم مراجعات زیادی به وی داشتند.

در دوران معاصر، این دانشمند را به‌عنوان کسی که به علوم آزمایشگاهی توجه داشته است می‌شناسند اما در منابع گذشته اطلاعات زیادی در این زمینه نداریم، ۳۰ فروردین هم به نام «جرجانی» نام‌گذاری شده است. خوب است که نام و یاد اندیشمندان و متفکران جهان اسلام زنده نگه داشته و آثار و اندیشه آنان معرفی شود.

«جرجانی» آثارش را به زبان فارسی به نگارش درآورد برای همین توانست در بخش پزشکی تحول ایجاد کند؛ قبل از «جرجانی» در زمینه پزشکی آثاری که از زبان‌های دیگر ترجمه می‌شد یا اینکه دانشمندان اسلام آن را تألیف می‌کردند، به زبان عربی بود. وی  آثارش را به زبان فارسی تألیف کرده بنابراین یک لغت‌شناس و فارسی‌دان برجسته بوده که اصطلاح و واژه‌های زبان عربی را در زبان فارسی معادل‌سازی کرده است، او با این کار کمک شایانی به زبان فارسی کرده و علاوه بر آن به اطلاعات پزشکی فارسی‌زبانان افزوده است

. وقتی آثار «جرجانی» به زبان فارسی نگارش شد آنانی که به زبان عربی آشنا نبودند به سهولت می‌توانستند از آثار او استفاده کنند. «سیریل الگود» که تاریخ پزشکی ایران را به نگارش درآورده است می‌گوید همان‌طور که کتاب انجیل به نثر انگلیسی در غرب کمک کرد آثار «جرجانی» هم به نثر فارسی، بازآفرینی و احیای زبان فارسی کمک کرد.

مهم‌ترین اثر «جرجانی» چیست؟

«جرجانی» آثار زیادی در علم پزشکی نوشته و به جز پزشکی در فلسفه و اخلاق هم سرآمد بوده است و آثاری را تألیف کرده است ولی شهرتش در پزشکی سبب شده است به آثار فلسفی این دانشمند کمتر توجه شود؛ در فسلفه کتاب «فی‌التحلیل» را نگارش کرده است، اثر دیگری با عنوان «فی‌القیاس» به زبان عربی در علم منطق و در علم اخلاق «رسالة المُنَبِّهة» از او بر جای مانده است.

همانطور که شهرت «جرجانی» در علم پزشکی است بیشتر آثار او در علم پزشکی است که نظامی از چهار اثر او یاد می‌کند و می‌گوید هر کسی که می‌خواهد وارد علم طب شود باید آن‌ها را مطالعه کند بنابراین آثار این دانشمند در آن زمان جزو منابع اصلی علم طب بوده است که طالبان علم در زمینه طب باید آن‌ها را فرا می‌گرفتند.

از این دانشمند رساله‌هایی در علم پزشکی بر جای مانده است که «تدبیر یوم ولیلة» رساله‌ای است که به عربی و پزشکی است، کتاب «در علم تشریح» به زبان فارسی است و یکی از انتقاداتی که مستشرقین نسبت به پزشکان اسلامی دارند می‌گویند در علم تشریح آثاری بر جای نگذاشتند اما جالب است که بگوییم «جرجانی» در این زمینه کتاب مستقلی دارد. کتاب دیگر «جرجانی» در عرصه پزشکی «حفظ‌الصحة» است که به فارسی است، «زبدة (فی) الطب» نیز کتابی در زمینه پزشکی و داروسازی است که به زبان عربی نگارش شده است.

کتاب ذخیره خوارزمشاهی نام «جرجانی» را ماندگار کرده است که این را خودش در آن دوران به زبان عربی نیز ترجمه کرده است. مهم‌ترین اثر پزشکی «جرجانی» کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» است که «خُفی عَلایی»‌ و «الاَغراض الطِبیة» خلاصه‌هایی از این کتاب هستند.

آثار دیگری به «جرجانی» نسبت داده شده که از بین رفته‌اند، بیهقی از وصیت‌نامه «جرجانی» و اثر دیگری به نام «طب‌الملوکی» یاد می‌کند که اکنون در دسترس نیست و «ابن اسفندیار» از ترجمه فارسی «قانون» ابن سینا توسط «جرجانی» یاد می‌کند. «سید حسین نصر» ذخیره خوارزمشاهی را ترجمه‌ای از کتاب قانون دانسته است که به نظر صحیح نمی‌رسد چون مطالب و مباحث «ذخیره خوارزمشاهی» متفاوت و فراتر از کتاب «قانون» ابن سیناست. «ابن اسفندیار» اشاره می‌کند که «جرجانی» یک اثر دیگری نیز داشته است.

«جرجانی» با کدام دانشمند معاصر بوده است؟

«جرجانی» نیمه دوم قرن پنجم و نیمه نخست قرن ششم می‌زیسته و دانشمندان زیادی با او معاصر بودند؛ در منابع اساتید او «ابوالقاسم قشیری» ذکر شده است که یک صوفی و فقیه بوده است، «ابن ابی صادق نیشابوری» نیز از شاگردان ابن سینا و استاد «جرجانی» بوده است و «جرجانی» پزشکی و طب را از او آموخته است.

«محمد بن عباس خوارزمی» کتاب «تاریخ خوارزم» را نوشته است که این کتاب در دست نیست اما «سمعانی» از این کتاب یاد کرده است. خوارزمی کهن‌ترین اطلاعات را از «جرجانی» به دست داده بود که احتمال بسیار ارتباطاتی با «جرجانی» داشته است، همچنین بیهقی نیز از دیدارش با «جرجانی» در سرخس در سال ۵۳۱ هجری صحبت کرده است که از معاصرین او بوده است. بنابر گفته یاقوت حموی «جرجانی» به «ابوسعد، عبدالکریم بن محمد سمعانی» که مورخ و نسب‌شناس بوده اجازه روایت داده است، آنچه که از گفته یاقوت به دست می‌آید «سمعانی» از شاگردان «جرجانی» بوده است.

«جرجانی» در آثارش به دانشمندان اسلامی متقدم و یونانی که در پزشکی از آثار و تألیفاتشان بهره برده است اشاره می‌کند، او از محمدبن زکریای رازی، احمد طبری ترنجی، ابوعلی سینا و در چشم پزشکی از کتاب «تذکره الکحالین» تألیف علی بن عیسی کحّال یاد می‌کند. «احمد بن فرخ» نیز معاصر «جرجانی» بوده و بنابر اطلاعات «جرجانی» استاد او هم بوده است.

انتهای پیام/