به گزارش روابط عمومی بسیج اساتید استان خوزستان، دکتر سید علی مرعشی، پزشک، روانشناس، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و مسئول سازمان بسیج اساتید استان خوزستان یادداشتی با عنوان پدیده «تبعیت» از توصیه های بهداشتی در همه‌گیری کرونا و نتایج چند دهه پژوهش‌های دانش روانشناسی سلامت منتشر کرد.

 

متن یادداشت به شرح زیر است:

 

چه عواملی سبب می‌شود که برخی مردم از توصیه‌های بهداشتی تبعیت کنند اما برخی دیگر نه؟ برای پاسخ در این نوشتار تلاش می شود یک مبحث سنگین روانشناسی به طور خلاصه و به زبان ساده تبیین شود:

 

۱. اطلاعات

اطلاعات، عنصر اولیه و کلیدی در ترغیب مردم به رفتار بهداشتی هستند. هرچند اطلاعات زیادی در این مدت در اختیار مردم گذاشته شده اما اغلب مردم در برخی زمینه های مهم هنوز اطلاعات کافی ندارند. فقدان اطلاعات کافی سبب کاهش میزان «تبعیت» خواهد شد. مثلاً بسیاری از مردم هنوز تفاوت های ساختار ویروس و میکروب را نمی دانند. تفاوت شیوه تکثیر آنها را نمی‌دانند. روش بیماری‌زائی ویروس کرونا را نمی‌دانند. به خوبی از واقعیت‌های انتقال آلودگی و سهولت آن مطلع نیستند. از آسیب شناسی ریوی کرونا به خوبی آگاه نیستند. تفاوت علائم سرماخوردگی، آنفلوانزا و بیماری کرونا را نمی دانند. در این زمینه ها نیاز به تهیه چند فیلم و پویانمایی آموزشی داریم.

 

افراد کم سواد و فقیر به خوبی در معرض اطلاعات نیستند. بنابراین جای تعجب ندارد که اغلب آنان رفتار بهداشتی نداشته باشند. اقدامات صداوسیما و نشر پیام های تصویری در فضای مجازی و در معابر اصلی شهر تا حدی می تواند این نقیصه را پوشش دهد.

 

۲. پیام های متعارض و پرحجم

پیام های ضد و نقیض زیادی در مدت شیوع کرونا بر سر مردم آوار شده است. پیام هایی که خطر را اندک یا زیاد توصیف کرده اند. انواع پیام های متناقض در مورد نحوه مصون ماندن از ابتلا به کرونا یا درمان آن منتشر شده اند. منابع این پیام ها نیز مکرراً یکدیگر را تکذیب نموده اند. این موضوع سبب شده است تا اعتماد عمومی به پیام های منتشره آسیب ببیند و در نتیجه تبعیت آنان به طور نسبی کاهش یابد. برای رفع این نقیصه می توان یک منبع کشوری یا استانی واحد و تأیی دشده برای پیام ها تعیین نمود که مکرراً پیام های لازم را ارسال کند. مثلاً سیستم بهداشتی درمانی رسمی و از طریق رسانه ملی یا از راه انتشار پیام های مارکدار و متحدالشکل در فضای مجازی.

 

پیام هایی نیز به ویژه از سوی برخی مسئولین منتشر شده‌اند که ابتلای همگان یا اغلب مردم را اجتناب ناپذیر معرفی کرده اند (۷۰ درصد همه مردم!). این‌گونه پیام ها ممکن است به رواج نوعی دیدگاه جبری در میان اقشاری از مردم منتهی شوند: «گویا کاری نمی شود کرد، باید تسلیم شد و ما دیر یا زود کرونا می‌گیریم». این دیدگاه سبب احساس درماندگی و سهل انگاری گسترده می گردد زیرا اگر مردم به این باور برسند که کاری نمیتوان کرد، کاری هم نمی کنند! پیام ها باید کارآیی توصیه‌های بهداشتی را در امر پیشگیری و امکان پذیری مصون ماندن را به خوبی بیان کنند.

 

۳. نقش کادر درمانی

اکثر پژوهش‌ها نشان می دهند که آموزش توسط کادر درمانی به ویژه پزشکان و در درجه بعد کادر پیراپزشکی مؤثرتر از سایرین است. در جامعه ما به نظر می رسد آموزش مثلاً به وسیله یک خانم پرستار نسبتاً مسن یا میان‌سال بسیار مؤثر باشد (شاید به سبب همانندسازی با مادر).

 

۴. نحوه انجام کار

بسیاری از مردم دقیقاً چگونگی انجام توصیه‌ها را نمی دانند. وقتی شما ندانید یک کار را چگونه باید انجام دهید اصلاً آن را انجام نخواهید داد. بسیاری از مردم دقیقاً نمی دانند چگونه باید از آلوده شدن خود یا آلوده کردن دیگران احتراز نمایند.

 

ما نیاز به فیلم های آموزشی داریم که برای مثال در آنها نشان داده شود چگونه مشتریان در صف نانوایی با فاصله دو متر فاصله از یکدیگر می ایستند؛ به نان یکدیگر دست نمی زنند؛ برای بردن نان های خود آنها را در پارچه تمیزی می پیچند که سطح داخلی آن در طول مسیر با چیزی برخورد نکرده است؛ پارچه خود را روی پارچه دیگران نمی اندازند؛ نانوا چگونه بدون دخالت دست، نان را به مشتری تحویل می‌دهد.

 

باید در خلال فیلم های آموزشی نشان داد که چگونه باید مغازه داران پیشخوان مناسبی را در درب مغزه خود تعبیه کنند تا مشتریان وارد مغازه نشوند. فیلم هایی لازم است که نحوه صحیح سوارشدن در وسایل نقلیه عمومی و مراقبت های لازم را آموزش دهند. فیلم هایی که نحوه درستِ استفاده از عابربانک و همچنین رعایت فاصله با دیگران در ضمن استفاده از این دستگاه‌ها را به تصویر بکشند. لازم است به صورت نمایشی نشان داد که پس از دست زدن به چه اشیائی باید دست ها ضدعفونی شوند؛ در هنگام خرید چگونه باید این کار انجام شود؟ پس از رسیدن به منزل چه وسایلی باید ضدعفونی یا شسته شوند. پوشش بیرونی بسته های غذایی چطور باید ویروسزدائی گردند؟ باید نشان داد که در شرایط همه‌گیری کرونا چرا بیرون از منزل هر شیء یا هر سطح باید آلوده در نظر گرفته شود.

 

همچنین پویانمایی‌هایی باید ساخته شوند که با به تصویر کشیدن آدمک‌های غیرآلوده و آلوده نشان دهند که انتقال فردبه‌فرد و گسترش ویروس چگونه به صورت تصاعدی رخ می‌دهد.

 

۵. نقش «باور» و «نگرش»

اطلاعات به تنهایی کافی نیست بلکه زمانی در افزایش رفتار بهداشتی مؤثر است که منجر به «باور» و سپس «نگرش» گردد. باور، یک حکم است که فرد در مورد موضوعی یا رفتاری به آن رسیده است مانند آنکه سیگار خطر سرطان را بالا می‌برد. نگرش، ارزیابی عاطفی فرد در مورد یک رفتار است مانند تنفر برخی افراد از خوردن پیاز. باید به دنبال راهی بود که افراد به پیام های بهداشتی باور پیدا کنند و نسبت به انجام آنها علاقه‌مند گردند. چگونگی این کار در بندهای آتی بیان می‌گردد.

 

۶. باور به «ارزش سلامتی»

پیام های بهداشتی به شرطی مورد تبعیت قرار میگیرند که مخاطبان برای سلامتی خود ارزش بالایی قائل باشند. ممکن است تصور شود که همه مردم به طور طبیعی برای سلامتی خود ارزش زیادی قائل‌اند. اما در واقع چنین نیست و مردم از این نظر متفاوت‌اند.

 

پژوهش‌ها نشان می‌دهند که افراد طبقات پائین اجتماع کمتر از طبقات متوسط و بالا سلامتی را موضوع مهمی می‌دانند. برای طبقات پائین دغدغه‌های مهم‌تری مانند سیر کردن شکم ممکن است مهمتر جلوه کند. همچنین پژوهش نشان می‌دهد افرادی که الآن بیمارند یا تجربه بیماری‌های سخت داشته‌اند بیش از افراد سالم سلامتی را چیز باارزشی تلقی می‌کنند و کودکان و نوجوانان نیز برای سلامتی ارزش کمتری قائل‌اند تا بزرگ‌سالان.

 

بنابراین باید برای نشان دادن «ارزش سلامتی» پیام‌های ویژه‌ای تهیه شود. برای این کار می‌توان از مصاحبه با بیماران و شرح آزارهایی که دیده‌اند سود جست. همچنین بایستی برای نوجوانان پیام‌های مخصوصی که با زبان خودشان موضوع را تشریح کند تولید نمود.

 

۷. الگوی باورهای مؤثر بهداشتی

باورهایی که منجر به رفتار بهداشتی و تبعیت از توصیه ها می شوند به این شرح‌اند:

 

- باور به واقعی بودن خطر (شدت مسئله): بسیاری از مردم به امید اینکه بیماری را به صورت خفیف و گذرا و قابل‌درمان خواهند گرفت در انجام توصیه‌ها سهل انگاری می کنند. مخاطبان باید قانع شوند که بیماری واقعاً می‌تواند بسیار شدید و کشنده و لاعلاج باشد. نشان دادن پویانمایی یا تصویری که سیر بیماری بیماران را نشان دهد ممکن است در این زمینه کمک کند.

 

- باور به آسیب‌ پذیری: بسیاری از مردم به اصطلاح «مرگ را برای همسایه می دانند». مفاهیم مهمی مانند «من هم ممکن است کرونا بگیرم» یا «هیچ‌کس مصون نیست» باید مکرراً گفته شوند. باید در کلیپ ها یا پویانمایی هایی نشان داد چگونه افرادی که خیلی به خود مطمئن بودهاند مبتلا شده اند.

 

- باور به اثربخشی: اگر مخاطب بداند که خطر جدی است اما تصور کند که راه مؤثری برای جلوگیری وجود ندارد، از توصیه‌های بهداشتی تبعیت نخواهد کرد. باید در نمایش‌های تصویری مقایس های نشان داد تفاوت سرنوشت کسانی که به توصیه ها عمل می‌کنند و آنها که نمی‌کنند چیست؟

 

- باور به چربیدن فایده بر هزینه: اگر مخاطب به این باور برسد که زحمت، فشار و هزینه رفتارهای بهداشتی به مراتب از زحمت و فشار و هزینه بیماری بیشتر است احتمالاً مبادرت به رفتارهای بهداشتی نخواهد کرد. پیام‌ها باید چنان تنظیم شوند که نشان دهند فایده رفتار بهداشتی بر هزینه آن فزونی دارد.

 

۸. «خودکارآمدی» به عنوان یک باور

یکی از باورهای مهم مؤثر در انجام یک رفتار خودکارآمدی است. خودکارآمدی در دوچرخه‌ سواری به معنای باور فرد به این است که می‌تواند به خوبی دوچرخه‌ سواری را انجام دهد. اگر افراد احساس کنند از پس انجام توصیه‌های بهداشتی برنمی آیند، آن توصیه‌ ها را نادیده می گیرند. پیام هایی مانند «تو هم میتوانی از کرونا مصون بمانی» ،«انجام این توصیه آسان است»، «دیدی کاری نداشت؟» و ... مهماند. در یک فیلم آموزشی که نشان می‌دهد چگونه یک خانم خانه‌دار ابتدا خریدهای خود را توی ظرف‌شوئی گذاشته و سطح بسته‌بندی و پوشش آنها را با مایع ظرف‌شویی می‌شوید، می تواند با این پیام به خوبی تکمیل شود: «دیدی کاری نداشت؟».

 

۹. اصول متقاعدسازی

بیان حقایق در متقاعد کردن افراد کافی نیست، بلکه باید عناصر زیر را هم در پیام لحاظ نمود

 

* اطلاعات باید به نحوی کنار هم چیده شده باشند که مخاطب قبلاً آنها را به آن صورت ندیده باشد (جدید بودن)

 

* پیام باید با انبوه پیام های جور واجور پیرامون افراد متفاوت باشد و به خوبی جلب ‌توجه کند (متمایز بودن).

 

* پیام باید بتواند با دانسته های قبلی مخاطب هماهنگ شود (جور بودن).

 

* پیام باید به زبانی قابل‌ درک بیان شود (قابل فهم بودن).

 

* پیام نباید با ارزش های مخاطب در تعارض باشد مثلاً نباید با ارزش های دینی یا فرهنگی مخاطب مخالف باشد (تناسب ارزشی).

 

* پیام باید به گونه‌ای باشد که مخاطب بتواند آن را حفظ کند و به خاطر بیاورد (به یاد ماندنی بودن).

 

* پیام باید حاوی استدلال کافی باشد (مستدل بودن).

 

* پیام باید استدلالهای مخالف را طرح و خنثی کند تا در برابر فشارهای بیرونی مقاوم شود، زیرا اگر مخاطب بعداً با استدلالهای مخالف مواجه شود متزلزل میگردد (دوطرفه بودن).

 

۱۰. نقش پیام های هراس انگیز

پیام های ترسناک (مانند نشان دادن حال وخیم بیمار مبتلا به کرونا یا بیمار در حال مرگ یا اجساد متوفیان) غالباً غیرمؤثر و ناموفق هستند زیرا اغلب مخاطبان به دلیل اضطراب آور بودن از آنها گریزان‌اند، مگر آنکه شرایط زیر را داشته باشند:

 

- مخاطب را متقاعد کنند که سلامتی و جان او واقعاً در خطر است.

 

- انجام توصیه‌ها بی‌فایده نیست بلکه واقعاً کارساز بوده و قادر است به حفظ فرد کمک کند.

 

- انجام توصیه‌ها در حد توان فرد هست.

 

- پیام حاوی توصیه‌های کاربردی باشد تا فرد دقیقاً بداند چه باید بکند. مثلاً وقتی به افراد گفته می‌شود به سفر نروند به آنها توضیح داده شود که چگونه باید به طور مسالمت‌آمیز در برابر فشار افراد خانواده مقاومت کنند. وقتی به آنها گفته می‌شود کسب‌وکار خانگی یا مجازی را به جای رفتن به محل کسب برگزینند تاکتیک هایی برای این کار هم آموزش داده شود.

 

۱۱. تکرار پیام

تکرار پیام در افزایش تبعیت مفید است اما با شرایط زیر:

 

* در اولین باری که ارسال می شود قابل‌قبول باشد وگرنه تکرار آن مقاومت را افزایش خواهد داد.

 

* کسل‌کننده نباشد بلکه جذاب باشد

 

۱۲. پیام دهنده خوب

 

در ترغیب افراد باید از افراد پیام دهنده‌ای استفاده نمود که شرایط زیر را داشته باشند:

 

- دوست داشتنی باشند (نه لزوماً معروف).

 

- پرشور سخن بگویند.

 

- پویا به نظر برسند.

 

- به سخن خود مطمئن باشند و مسلط به نظر برسند.

 

- از نظر مخاطب وفادار، قابل اعتماد، صادق و پیشبینی پذیر ارزیابی شوند.

 

۱۳. هنجارهای اجتماعی درونی

اینکه فرد تصور کند دیگران از او چه انتظاراتی دارند در رفتار بهداشتی او مؤثر است. ممکن است بسیاری از مسافرت ها، خریدهای عید، دید و بازدیدها و... در دوره شیوع کرونا به دلیل «هنجارهای اجتماعی درونی» اتفاق افتاده باشند. بنابراین پیام های بهداشتی نه تنها باید افراد را ترغیب به رفتار بهداشتی کنند، بلکه همچنین بایستی افراد را ترغیب کنند که یکدیگر را به سمت رفتار بهداشتی سوق دهند. مثلاً بایستی پیام هایی برای کودکان تهیه شود که بزرگ‌ترها را نه تنها برای خرید و سفر و ... تحت‌فشار نگذارند بلکه بزرگ‌ترها را متذکر شوند که این کار خطرناک است. همچنین نمایش های تبلیغی کوتاهی باید تهیه شود که نشان دهد افراد فامیل چگونه یکدیگر را توصیه به رعایت استانداردهای بهداشتی (و برای مثال از سفر و دید و بازدید نهی) می کنند. همچنین می‌توان مردم را تشویق نمود که در این ایام با افراد فامیل و دوستان گروه های مجازی تشکیل داده و در آن گروه‌ها یکدیگر را به رعایت موازین بهداشتی ترغیب نمایند.

 

۱۴. تقویت مثبت و منفی

«تقویت مثبت» به معنای پاداش دادن به خود پس از یک رفتار مطلوب به منظور تثبیت آن رفتار است. «تقویت منفی» به معنای حذف یک وضعیت ناخوشایند پس از یک رفتار مطلوب به منظور تثبیت آن رفتار است. باید در فیلم های آموزشی به افراد نشان داد که چگونه می توانند از این روش ها برای تقویت رفتارهای درست در خود استفاده کنند. مثلاً نشان داده شود که فرد پس از شستن ظاهر بیرونی خریدهای ارزاقی، با یک فنجان چای از خود پذیرایی می کند، یا پس از لغو یک سفر به یک بازی شورانگیز با فرزندان خود می پردازد.

 

۱۵. سخت کردن رفتار غیر بهداشتی و آسان کردن رفتار بهداشتی

بایستی افراد را ترغیب نمود که رفتار غیربهداشتی را برای خود سخت کنند. برای مثال کسانی که عادت افراطی و زیادی به بیرون رفتن از منزل دارند بایستی لباس های خود را در جاهای مختلفی قرار دهند تا پوشیدن همه آنها سخت شود. باید سوئیچ خودرو خود را در جعبه‌ای قرار داده و آن را در کشوی میزی قرار دهند و کلید آن کشو را در کشوی دیگری بگذارند. به عکس می توان به افراد آموزش داد که محلول ضدعفونی را در چند جا دم دست قرار دهند، مثلاً در خودرو، در کیف، و در کشوی میز کار.

 

۱۶. خودگردانی رفتار

به معنای این است که فرد بر رفتار خود تسلط بیشتری پیدا کند و این خود سه مرحله دارد.

* خودنظارتی یا مشاهده خود: افراد بایستی ترغیب شوند که مرتباً خود را از نظر رعایت توصیه ها پایش کنند.

* خودسنجی: سپس خود را با یک نمونه آرمانی مقایسه نمایند.

* خودتقویتی: در صورت نزدیک شدن به نمونه آرمانی به خود پاداش دهند.

 

۱۷. خودگویی های مثبت و منفی

صحبت درونی افراد با خود می تواند بسیار تعیین کننده باشد. خودگویی های منفی مانند «دلمان توی منزل پوسید»، «امسال هم مسافرت نرفتیم»، «پدرم درآمد از بس دستم را شستم»، «ولش کن دیگر پوست دستم داغان شد»، «بگذار کرونا بگیرم خلاص شوم»، «من نمیتوانم این‌همه مراقبت کنم»، «چقدر طولانی شد بابا ولش کن» و ... باید به خودگویی های مثبت مانند «چقدر منتظر فرصتی بودم که وقت بیشتری با خانواده بگذرانم»، «عوضش خرج سفر را ذخیره می کنم»، «ان‌شاءالله سال دیگر به سفر خواهیم رفت»،«دست شستن بهتر از مریض شدن است»، «با کمی نرم‌کننده پوستم به حالت اول برمی گردد»، «این دوره هم خواهد گذشت»، «من می‌توانم به خوبی از خود و خانواده‌ام مراقبت کنم» و ... تبدیل شوند. این‌ها را می‌توان در خلال فیلم های آموزشی به مردم تلقین نمود.

 

۱۸. الگودهی (یادگیری مشاهده‌ای)

بسیاری از مردم با نشان دادن الگوهای رفتاری مثبت و مؤثر تغییر رفتار می دهند. این الگوها را می‌توان به تصویر کشید، به ویژه اگر افراد محبوب و مشهوری باشند.

 

۱۹. حمایت اجتماعی

خود شامل دو نوع حمایت روانی و مادی است.

 

- حمایت روانی: باید مردم را ترغیب نمود که یکدیگر را برای رفتار بهداشتی تحسین و دلگرم نموده و از یکدیگر برای حفظ سلامت عمومی تشکر کنند. مثلاً می توان نشان داد که وقتی یک نفر به درستی از عابر بانک استفاده می کند دیگران به او احسنت و مرحبا می گویند.

 

- حمایت مادی: باید مردم را ترغیب نمود که این دوره فشار از احسان به یکدیگر به ویژه به افراد کمتوان غافل نشوند. مثلاً نشان داده شود که چگونه یک فرد جوان در میوه‌فروشی به یک فرد مسن کمک میکند تا آلوده نشود. یا چگونه مردم به افراد کم‌توان مالی، کمک می کنند تا آنها کمتر مجبور شوند با خروج از منزل آلوده شوند.

 

۲۰. لغزش

ممکن است برخی افراد با یک لغزش از ادامه پایبندی به رفتار بهداشتی دلسرد شوند. برای مثال ممکن است یک فرد با یک‌بار نشستن به موقع دست تصور کند که دیگر کار از کار گذشته و رعایت بهداشت دیگر فایده ندارد. باید به مخاطب متذکر شد که لغزش پایان دنیا نیست و ادامه عمل به توصیه‌ها کماکان مفید خواهد بود.

انتهای پیام/